KWIATKOWSKI / NONO
„Książka o Luigim Nono, pierwsza w Polsce obszerniejsza publikacja o jego twórczości, wzięła się z nieustannie odnawianego impulsu, jakim ćwierć wieku temu było dla mnie wysłuchanie na Warszawskiej Jesieni Quando stanno morendo. Dario polacco n. 2 oraz płyty (jeszcze winylowej) z Como una ola de fuerza y luz i Y entonces comprendió – od tego czasu dzieło weneckiego twórcy uważam za jedno z najważniejszych zjawisk w muzyce XX wieku”.
Słowa te pochodzą ze wstępu do wydanej pod koniec 2015 roku książki Mistrz dźwięku i ciszy. Luigi Nono Krzysztofa Kwiatkowskiego, która daje wiele powodów do radości. Po pierwsze, dostajemy oto wreszcie kompetentne i pod wieloma względami wyczerpujące opracowanie twórczości kompozytora wybitnego, postaci niezwykle barwnej i zagadkowej, której losy splatają się z Polską, o czym mówi tytuł przywołanej kompozycji. Po drugie, Krzysztof Kwiatkowski, krytyk i wytrawny znawca muzyki XX wieku, autor niezliczonych artykułów popularyzatorskich, inicjator polskich wykonań dzieł klasyków muzycznej awangardy, publikuje swoją pierwszą książkę, w której podsumowuje wiele lat słuchania i studiowania muzyki i biografii Luigiego Nona. Mamy zatem do czynienia z pracą ważną, która nie tylko „nadrabia zaległości” (niekończące się niestety; wciąż brakuje książek o Boulezie, Xenakisie, Kagelu, Berio i wielu innych kluczowych postaciach muzyki XX wieku), lecz jest także przykładem najlepszych wzorów pisania o muzyce, niezwykle kompetentnego i opartego na głębokiej znajomości tematu, a zarazem nieakademickiego w sensie suchych analiz, drętwych opisów czy stereotypowych konkluzji.
Jak wyjaśnia autor, chęć napisania tej książki wzięła się z autentycznych przeżyć, jakie od wielu lat dostarcza mu muzyka weneckiego kompozytora. Kto jednak spodziewa się po książce pełnego osobistych wyznań „poematu dygresyjnego”, ten z pewnością się rozczaruje. Profesjonalizm autora polega bowiem na niezwykle rzeczowym, konkretnym języku, który nie jest ani muzykologicznym żargonem, ani metaforycznym poetyzowaniem. To książka dla tego, kto chce przede wszystkim poznać twórczości i życie Luigiego Nona, a także świadomie słuchać jego muzyki. Wciągająca opowieść o artyście i jego sztuce, przewodnik dla słuchacza.
Narracja książki jest urozmaicona i zawiera rozdziały przekrojowe, szczegółowe analizy wybranych kompozycji, tłumaczenie wywiadu z kompozytorem autorstwa Hansjörga Pauliego z 1971 roku, w którym Nono wyjaśnia swoją postawę polityczną oraz koncepcję muzyki zaangażowanej. Jeden rozdział jest poświęcony związkom Luigiego Nono z Polską oraz kontaktom z polskim środowiskiem kompozytorów, które były niezwykle intensywne. Ich owocem są dwa Dzienniki polskie, z których drugi – Quando stanno morendo – powstał na wieść o wybuchu stanu wojennego. Spośród krajów Bloku Wschodniego to Polska była tym, który Nono odwiedzał najczęściej. Rekomendował utwory polskich kompozytorów do wykonań na Zachodzie i spośród twórców odwiedzających „Warszawską Jesień” sytuacją Polaków interesował się najbardziej. „Dzienniki polskie” uzupełniają zebrane przez Krzysztofa Kwiatkowskiego głosy polskich krytyków po wykonaniach utworów weneckiego kompozytora na „Warszawskiej Jesieni” w latach 50.-80., ukazujące recepcję muzyki Nona w naszym kraju.
Książka nadaje się zatem do czytania linearnego, jak i „samplowania”, zaglądania do jej wybranych fragmentów. Drugi rodzaj lektury dobrze sprawdza się zwłaszcza przy dłuższych fragmentach poświęconych wybranym kompozycjom, takim jak Il canto sospeso, Intolleranza, Como una ola de fuerza y luz, Al gran sole carico d’amore, Das atmende Klarsein czy Prometeo. Warto wtedy mieć pod ręką nagranie i śledzić razem z książką przebieg muzyki. Analizy utworów przeplatane są dygresjami biograficznymi, estetycznymi i politycznymi, co zbliża je raczej do konwencji dobrego przewodnika koncertowego niż abstrakcyjnych schematów formalnych. Bynajmniej nie pozbawia to wspomnianych omówień wnikliwości czy fachowości. Pełno tu cennych uwag odnośnie do materii muzycznej, faktów z życia kompozytora, wyjaśnień tła filozoficznego, cytatów z librett i dzieł literackich będących inspiracją dla kompozytora.
Dla wielu postać Nona kojarzy się przede wszystkim z politycznym zaangażowaniem. Kompozytor był aktywnym komunistą, wieszczył Europie rewolucję, jeździł na Kubę, do Peru, Związku Radzieckiego, sławił bohaterów takich jak Che Guevara, Fidel Castro, Lenin. Organizował koncerty w fabrykach dla robotników. Prawykonania jego dzieł operowych przekształcały się w wiece polityczne, na których ścierali się zwolennicy przeciwnych formacji politycznych. Jego utwory to często manifesty polityczne, świadectwa zbrodni, dzienniki rewolucjonistów. Z perspektywy czasu łatwo o swoistą estetyzację zaangażowania Nona, który mógłby stać się wzorem dla dzisiejszych lewicujących artystów, poszukujących własnej formy zaangażowania społecznego. Nie przypadkiem książka ukazała się nakładem Wydawnictwa Krytyki Politycznej, która zabiegała o ten tytuł w swojej serii muzycznej. Krzysztof Kwiatkowski jest jednak daleki od bezkrytycznej oceny postawy kompozytora, swej opowieści bynajmniej nie buduje wokół wątków politycznych, choć byłoby to z pewnością łatwe i ciekawe. Faktem jest, że potępiając jedne zbrodnie, Nono przymykał oko na inne, wiele było w jego zaangażowaniu naiwności. Fenomen tego twórcy polega raczej na tym, że zrealizował w swej muzyce utopię, tworząc niezwykle wyrafinowane i wymagające kompozycje dla robotników, którzy ponoć słuchali tej muzyki z zainteresowaniem. Jego sztuka okazała się trwalsza niż klasa, dla której była pisana i dziś budzi zupełnie inne emocje.
To właśnie estetyczne walory twórczości Luigiego Nona są głównym tematem książki, która ukazuje niezwykłe bogactwo inwencji muzycznej kompozytora, techniczne mistrzostwo, filozoficzną głębię (dotyczy to zwłaszcza późnej twórczości Nona), sposoby wykorzystania i opracowywania tekstów poetyckich, które przydają tej muzyce dodatkowych warstw znaczeniowych i dźwiękowych. Dowiadujemy się o kompozytorskiej kuchni Nona, o jego współpracy z zaufanymi wykonawcami, z którymi odbywał sesje improwizowane. Poznajemy przełomowe momenty i charakterystyczne cechy muzyki z różnych okresów twórczości kompozytora.
Wszystkie te informacje składają się na pełny i wyrazisty portret Luigiego Nona i potwierdzają tezę zawartą w pierwszym, cytowanym zdaniu książki, mianowicie, że twórczość tego kompozytora jest jednym z najważniejszych zjawisk w muzyce XX wieku. Kompozytor zmarł wprawdzie w 1990 roku i jego muzyka przeszła już do historii, nadal jest jednak inspirująca, zagadkowa, żywa i piękna.
Źródło: „Odra” 4/2016
Monika Pasiecznik 